พระราชานุกิจ

พระราชานุกิจ คือกำหนดเวลาที่พระเจ้าแผ่นดินจะทรงกระทำพระราชกิจต่าง ๆ เป็นประจำวัน เป็นกิจวัตรประจำวัน ที่พระเจ้าแผ่นดินเป็นการส่วนพระองค์ ส่วนพระราชกรณียกิจ หรือพระราชกิจหมายถึงกิจส่วนสำคัญอันพระเจ้าแผ่นดินพึงทรงปฏิบัติ เพื่อประโยชน์แก่แผ่นดิน ทรงดำเนินพระบรมราโชบายในการบริหารราชการแผ่นดิน

กิจทั้งสองประการดังกล่าวข้างต้นแยกกันไม่ออก ต่างก็มีความสัมพันธ์เกี่ยวโยงกันอยู่ในบางเวลา ดังนั้นรายละเอียดในพระราชานุกิจบางตอน จึงมีเรื่องพระราชกรณียกิจแทรกอยู่บ้าง
ต้นเรื่องของพระราชานุกิจนี้ พวกพราหมณ์นำมาจากอินเดียแต่ดึกดำบรรพ์ และพระเจ้าแผ่นดินไทย ได้ทรงประพฤติปฏิบัติมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา และต่อเนื่องมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ตำราเดิมมีอยู่ในคัมภีร์มนูธรรมศาสตร์ มีความโดยย่อดังนี้

พระราชานุกิจตามมนูธรรมศาสตร์
ภาคกลางวัน ๐๖.๐๐ น. ทรงแต่งพระองค์และทรงตรวจบัญชีพระราชทรัพย์
๐๗.๓๐ น. เสด็จออกพิพากษาคดี
๐๙.๐๐ น. เสวยพระกระยาหาร
๑๐.๐๐ น. ทรงรับของถวายและพระราชทานบำเหน็จ
๑๒.๐๐ น. ทรงปรึกษาราชการแผ่นดินด้วยมุขมนตรี
๑๓.๓๐ น. ทรงสำราญพระราชอิริยาบท
๑๕.๐๐ น. ทอดพระเนตรโยธาหาร
๑๖.๐๐ น. ทรงปรึกษาราชการศักด้วยเสนาบดี
ภาคกลางคืน ๑๘.๐๐ น. ทรงฟังรายงานผู้สืบข่าว
๑๙.๓๐ น. เสวยพระกระยาหาร
๒๑.๐๐ น. เสด็จเข้าที่ทรงสาธยายศาสตราคม
๒๒.๓๐ น. บรรทม
๐๑.๓๐ น. ตื่นบรรทม ชำระพระองค์
๐๓.๐๐ น. ทรงปรึกษาราชการลับกับอำมาตย์มนตรี และดำรัสสั่งราชการ
๐๔.๐๐ น. ปุโรหิตเข้าเฝ้า ทรงบูชาเทวดา
พระราชานุกิจตามกฎมณเฑียรบาล ในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

ภาคกลางวัน ๐๗.๐๐ น. เสด็จประทับพระที่นั่งมงคล สนมวังเข้าเฝ้า
๐๘.๐๐ น. เสวยพระกระยาหารต้น
๐๙.๐๐ น. เสด็จประทับหอพระ ตำรวจเข้าเฝ้า
๑๐.๐๐ น. เสวยพระกระยาหาร แล้วเข้าที่พระบรรทม
๑๑.๐๐ น. บรรทม
๑๒.๐๐ น. สำราญพระอริยาบถอยู่ข้างใน
๑๓.๐๐ น. ประพาส
๑๗.๐๐ น. เสด็จประทับหอพระ
๑๘.๐๐ น. ประภาษราชกิจฝ่ายใน
กลางคืน ๑๙.๐๐ น. เสด็จพิพากษาการศึก
๒๐.๐๐ น. พิพากษาการเมือง
๒๑.๐๐ น. พิพากษาโบราณคดี
๒๒.๐๐ น. เสด็จขึ้นเสวยพระกระยาหาร
๒๓.๐๐ น. โหรและราชบัณฑิตเข้าเฝ้า ทรงสนทนาคติธรรม
๒๔.๐๐ น. ทรงฟังเสภาดนตรี
๐๑.๐๐ น. ทรงฟังนิยาย
๐๒.๐๐ น. เข้าที่บรรทมจนสว่าง

พระราชานุกิจกรุงรัตนโกสินทร์
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

๐๙.๐๐ น. เสด็จลงทรงบาตร
๑๐.๐๐ น. ถวายภัตตาหารเลี้ยงพระสงฆ์ ชาวพระคลังมหาสมบัติกราบบังคมทูลรายจ่ายการเงิน แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง
๑๒.๐๐ น. ขึ้นเสวยพระกระยาหาร ประภาษราชกิจฝ่ายในแล้วเสด็จเข้าที่พระบรรทม ทรงสำราญพระอริยาบถ
๑๘.๐๐ น. เสวยพระกระยาหาร
๑๙.๐๐ น. เสด็จออกท้องพระโรง ทรงสดับพระธรรมเทศนา ทรงฟังรายงานต่าง ๆ แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง เบิกข้าราชการทั้งฝ่ายทหาร และพลเรือน เข้าเฝ้าใบบอกหัวเมือง ประภาษราชการแผ่นดิน และการทัพศึก
๒๒.๐๐ น. เสด็จขึ้น

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

ตอนเช้า เสด็จลงทรงบาตร เสด็จออกเลี้ยงพระ ในท้องพระโรง ทรงฟังรายงาน พระคลังมหาสมบัติ แล้วเสด็จขึ้นพระแท่น ออกขุนนาง
ตอนกลางวัน ประภาษราชกิจฝ่ายใน ทรงการช่าง
ตอนบ่าย ทรงสำราญพระราชอริยาบถ ทรงฟังรายงาน
ตอนค่ำ เสด็จออกทรงธรรมและทรงฟังรายงานต่าง ๆ แล้วเสด็จออกขุนนาง เสด็จขึ้นเวลา ๒๑.๐๐ น. สำราญพระราชอริยาบถ ข้างฝ่ายในต่อไปจนสิ้นเวลา

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

๐๘.๐๐ น. ตื่นพระบรรทม เสด็จลงทรงบาตร
๐๙.๐๐ น. เสวยพระกระยาหาร แล้วเสด็จขึ้นหอพระเจ้า หอพระอัฐิ
๑๐.๐๐ น. ทรงฟังรายงานต่างๆ แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง
๑๑.๐๐ น. เสวยพระกระยาหาร ประภาษราชกิจฝ่ายใน
๑๓.๐๐ น. เสด็จออกพระที่นั่งอัมรินทร์ ทรงงานช่าง หรือเสด็จประพาส
๑๖.๐๐ น. เสด็จเข้าที่บรรทม
๒๐.๐๐ น. ตื่นพระบรรทม แล้วเสด็จขึ้นหอพระเจ้า หอพระอัฐิ แล้วเสด็จประทับข้างพระที่นั่งเศวตฉัตร ทรงฟังรายงานและใบบอกหัวเมือง
๒๒.๐๐ น. เสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง พิพากษาการแผ่นดินและการศึก ร่างท้องตราที่สำคัญ
๒๔.๐๐ น. เสด็จขึ้นเสวย แล้วขึ้นพระแท่นออกขุนนางอีก
๐๓.๐๐ น. บรรทม

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

๐๙.๐๐ น. เสด็จทรงบาตร แล้วเสด็จขึ้นบูชาพระ
๑๐.๐๐ น. เลี้ยงพระฉันเวร เมื่อพระกลับแล้วทรงฟังรายงานและเบิกขุนนางเข้าเฝ้าเหมือนรัชกาลก่อน
๑๒.๐๐ น. เสด็จขึ้นเสวย และบรรทม
๐๓.๐๐ น. เสด็จออกท้องพระโรง เจ้านายและขุนนางเข้าเฝ้า แล้วเสด็จขึ้นเข้าที่และบรรทม
๑๖.๐๐ น. โปรดให้เจ้านาย และข้าราชการผู้ใหญ่หรือชาวต่างประเทศเฝ้ารโหฐาน แล้วเสด็จออก รับฏีการาษฎร บางวันก็เสด็จประพาสพระนคร
๒๐.๐๐ น. ทรงสดับพระธรรมเทศนากัณฑ์หนึ่ง แล้วทรงฟังรายงาน และเบิกข้าราชการตามแบบเก่า สิ้นราชการแล้วเสด็จขึ้น เป็นสิ้นพระราชานุกิจประจำวัน

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

๐๙.๐๐ น. ทรงบาตร เสด็จขึ้นบูชาพระ บูชาพระบรมอัฐิแล้วเสด็จขึ้นเสวย
๑๐.๐๐ น. เจ้านายผู้ใหญ่เข้าเฝ้า หรือมิฉะนั้นพวกข้าหลวงเดิมเข้าเฝ้า
๑๑.๐๐ น. เสด็จออกประทับราชอาสน์ ทรงปิดทองพระพุทธรูป และทรงฟังชาวพระคลังอ่านรายงาน การจ่ายเงินพระคลัง แล้วเสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง
๑๕.๐๐ น. ทรงพระสำราญพระราชอริยาบถ
๑๖.๐๐ น. ทอดพระเนตรหัดมหาดเล็กข้าหลวงเดิมเป็นทหาร บางวันก็เสด็จออกนอกพระราชวัง ทรงรับฎีการาษฎรจนเวลาค่ำ เสด็จขึ้นข้างใน เสวย แล้วประภาษราชกิจฝ่ายใน
๒๐.๐๐ น. เสด็จออกท้องพระโรง ทรงฟังรายงานต่าง ๆ แล้วทรงสดับพระธรรมเทศนากัณฑ์หนึ่ง เมื่อทรงธรรมแล้ว เสด็จขึ้นพระแท่นออกขุนนาง

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

๑๑.๐๐ - ๑๑.๓๐ น. บรรทมตื่น เสวยเครื่องเช้า ทรงเครื่องแล้วเสด็จเข้าห้องทรงพระอักษร ราชเลขาธิการ
เข้าเฝ้าถวายหนังสือราชการ ทรงงานแผ่นดิน
๑๓.๐๐ - ๑๓.๓๐ น. เสวยกลางวันอย่างไทย แล้วเสด็จเข้าประทับในห้องทรงพระอักษรจนถึงเวลาเย็น
๑๗.๐๐ น. เสด็จลงทรงการเล่นออกกำลังกาย แล้วเสวยเครื่องว่าง เสด็จขึ้นราว ๑๙.๓๐ น.
๒๐.๓๐ น. เสด็จลงประทับโต๊ะเย็น เสวยแล้วบางวันทรงบิลเลียด หรือไพ่บริดจ์ บางวันมีซ้อมละคร
๒๔.๐๐ น. เสวยเครื่องว่าง แล้วเสด็จขึ้นราว ๐๑.๐๐ น.

รัชสมัยพระบาทสมเด็จประปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

๐๙.๐๐ น. บรรทมตื่น ถ้าไม่มีพระราชกิจ ที่จะต้องเสด็จไหน เวลาเช้าก็เสด็จลงเสวยพระกระยาหารเช้า พร้อมกับพระกระยาหาร กลางวันในเวลา ๑๐.๓๐ น.
๑๑.๓๐ น. ราชเลขาธิการเข้าเฝ้าถวายหนังสือราชการ ทรงงานแผ่นดินจนถึงเวลาเสวยเครื่องว่างเวลาบ่าย
๑๖.๐๐ น. เสด็จออกขุนนาง หรือเสด็จพระราชดำเนิน ในงานพระราชพิธีต่าง ๆ บางวันมีผู้มาเฝ้าในพระราชวัง
๑๗.๐๐ - ๑๘.๐๐ น. ถ้าไม่มีพระราชกิจ จะทรงออกพระกำลังกาย แล้วทรงพักผ่อน และทรงหนังสือเล่ม บางวันเสด็จเยี่ยมเจ้านาย และข้าราชการผู้ใหญ่ ตามวังและบ้าน ในเวลาที่มีงานมงคล
๒๐.๐๐ น. เสด็จลงเสวย แล้วประทับปฏิสันถารแต่ลำพังกับแขก จนเวลาราว ๒๓.๐๐ น. จึงเสด็จขึ้น
๒๔.๐๐ น. เข้าที่พระบรรทม