พระราชดำรัส ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการเฉลิมพระชนมพรรษา พ.ศ. 2422

.........
แลเวลาที่ท่านทั้งปวงได้มาประชุมพร้อมกันอย่างนี้ ข้าพเจ้าเห็นควรที่จะกล่าวถึงการบางสิ่ง ซึ่งจะเป็นที่ยกย่องความดีของท่านทั้งปวงบ้าง และให้ท่านทราบแลเป็นที่ระลึกบ้างพอสมควร
การในเมืองตรัง ข้าหลวงได้ทำนุบำรุงจัดการหลายสิ่งหลายอย่าง ราษฎรได้มีความสุขบ้านเมืองค่อยเจริญขึ้น .....
อนึ่ง การเมืองเชียงใหม่ ซึ่งคิดจัดการทั้งปวง ก็เพื่อจะบำรุงรักษาทางพระราชไมตรีกรุงอังกฤษ..... แลซึ่งคอเวอนแมนต์อินเดีย ได้ให้เมเยอสคริดขึ้นไปตรวจการณ์ครั้งนี้ เรามีความยินดี .....
อนึ่ง การเซอร์เวย์ปากน้ำบางปะกง ได้ทำแผนที่แลปักทุ่นที่หมายสังเกตเรือเข้าออกเสร็จแล้ว แลได้วางทุ่นที่เกาะสีชัง เกาะล้าน เมื่อสิ้นฤดูลมแล้วจะวางต่อไป.....
อนึ่ง คลองซึ่งได้ขุดในสองปีนี้ แล้วเสร็จตำบลหนึ่ง ยังไม่แล้วเสร็จอีกสี่ตำบล ..... เมื่อคิดรวมคลองทั้ง 5 ตำบล เป็นที่ได้ขุดแล้ว 2175 เส้น .....
อนึ่ง เรามีความเสียใจยิ่งนักที่เจ้าพระยาไทรบุรีถึงอสัญกรรม ..... เราไว้ใจว่าบุตรของเจ้าพระยาไทรบุรี ซึ่งจะได้รับหน้าที่แทนต่อไป..... คงจะประพฤติตามแบบเจ้าพระยาไทร .....
อนึ่ง ในเร็ว ๆ นี้ พลอยนิลเกิดขึ้นในแขวงเมืองจันทบุรี และเมืองพระตะบอง ซึ่งเป็นของมีราคาเกิดขึ้น ก็จะเป็นประโยชน์แก่เมืองเรา.....
อนึ่ง การเตเลคราฟ ซึ่งได้คิดว่าจะทำแต่ก่อนนั้น บัดนี้สมเด็จเจ้าพระยาท่านเห็นว่าควรจะตัดทางใหม่ ตั้งแต่เมืองไชยา ไปถึงเมืองตรัง จะให้ออกเซอร์เวย์ในฤดูนี้ แต่จะคิดทำตั้งแต่กรุงเทพฯ ออกไปเมืองราชบุรี จนถึงเมืองเพชรบุรีไปพลางก่อน
อนึ่ง ในระหว่างนี้ เรามีความยินดีที่ได้รับท่านผู้มีบรรดาศักดิ์ ซึ่งเป็นเมืองพระราชไมตรีสองคนคือ ท่านเยเนอราลแกรนต์ เปรซิเดนต์ ยูไนติดสเตตอเมริกา คนเก่า และเซอรวิลเลียมรอบินซัน คอเวอเนอสเตรดเซตเตอลแมนต์ เมื่อท่านทั้งสองได้มาถึงเมืองเราดังนี้ เราเห็นว่าเป็นการมีประโยชน์มาก .....
อนึ่ง ราชทูตของเราได้ไปถึงเมืองเยอรมันนีเป็นครั้งแรก สมเด็จพระเจ้าเอมเปอเรอเยอรมันนี ได้ทรงรับรองสมควรแก่เกียรติยศกรุงสยาม .....
.........

พระราชดำรัสตอบ
ในการพระราชทานรางวัลนักเรียนโรงเรียนสวนกุหลาบ พ.ศ. 2427

.........
ฉันมีความยินดีที่ได้มาเป็นผู้ให้รางวัลแก่เด็กนักเรียน ซึ่งได้ไล่หนังสือเป็นครั้งแรกในเมืองไทย เพราะการที่เคยไล่หนังสือมาแต่ก่อนนั้น ก็ได้ไล่แต่พระสงฆ์ .....
วิชาหนังสือเป็นวิชาที่นับถือ แลเป็นที่สรรเสริญมาแต่โบราณ ..... เพราะวิชาที่อาจทำให้การทั้งปวงสำเร็จไปได้ทุกสิ่งทุกอย่าง ..... ในกาลเวลานี้ผู้ซึ่งจะเป็นข้าราชการ ไม่รู้หนังสือแล้วเกือบจะเป็นอันใช้ไม่ได้ทีเดียว.....
.....แต่เป็นการขัดข้องลำบากแก่หม่อมเจ้า หม่อมราชวงศ์อยู่มาก ด้วยไม่มีทางที่จะเข้ารับราชการได้..... เพราะเป็นเจ้าเสียไม่ได้เป็นขุนนาง จึงคิดหาโอกาสที่จะให้เรียนหนังสือ ได้ไล่วิชา เหมือนหนึ่งได้ถวายตัว เช่น ข้าราชการ
.....เจ้านายตั้งแต่ราชตระกูล ตั้งแต่ลูกฉันเป็นต้นลงไป ตลอดถึงราษฎรที่ต่ำที่สุด จะได้มีโอกาสเล่าเรียนเสมอกันไม่ว่าเจ้าว่าขุนนางว่าไพร่ เพราะฉะนั้นจึงขอบอกได้ว่าการเล่าเรียนในบ้านเมืองเรานี้ จะเป็นข้อสำคัญที่หนึ่ง ซึ่งฉันจะอุตสาห์จัดขึ้นให้เจริญจงได้
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการเฉลิมพระชนมพรรษา พ.ศ. 2428

.........
เมื่อถึงครบปีหนึ่งซึ่งได้มาพบปะพร้อมกันในที่ชุมนุนใหญ่ดังนี้ ทำให้เรารำลึกถึงการที่ล่วงแล้วมาปีกลายนี้.....
ปีนี้กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ทิวงคตเสีย ขาดญาติพี่น้องผู้ใหญ่ ..... เป็นที่เรามีความสลดใจเป็นอันมาก ตำแหน่งนี้ เราได้ปรึกษาพร้อมกันแล้วว่า จะงดไว้จะไม่ตั้งขึ้นอย่างเดิมอีกต่อไป..... ราชการในบ้านเมืองที่ได้เปลี่ยนแปลงไปคราวใด เราก็เชื่อว่าการนั้นเป็นไปเพื่อความสุขของบ้านเมือง.....
ความจริงที่เราสามารถจัดการบ้านเมืองได้สำเร็จตลอดทั่วไป ในพระราชอาณาเขตอันกอร์ปด้วยหัวเมืองทั้งหลาย แผ่ขยายอยู่ในพื้นแผ่นดินอันไพศาล มีราษฎรอาศัยอยู่ พูดภาษาเดียวกัน เพี้ยนกันบ้างดังนี้ เป็นเหตุที่เต็มใจยินดีของเราเป็นอันมาก ไทย ลาว ชาน ทั้งปวงก็นับถือว่าตัวเป็นพวกอยู่ในชาติเดียวกันอันหนึ่ง แลตั้งตาหมายว่าเราเป็นเจ้าเป็นใหญ่ผู้อุปถัมภ์บำรุงทั้งนั้น
ทางบกทางน้ำ ที่เป็นหนทางได้เจริญการค้าขาย ให้คนไปมาถึงกันได้ง่ายนั้น เราก็ได้เกื้อกูลเสมออยู่แล้ว..... ใช้กำลังเครื่องจักรกลไฟที่วิชาใหม่ๆ ได้เกิดขึ้นสำหรับประโยชน์ความสุขแก่มนุษย์ แลหนทางทั้งปวงที่จะได้เกื้อกูลแก่การไปรษณีย์ ที่เราได้เข้าเป็นผู้สัญญาผู้หนึ่ง รวมอยู่ในสากลไปรษณีย์ทุกประเทศแล้วนั้น ให้เป็นการใช้ได้ตลอดทั้งกรุงสยาม .....ได้จัดการโทรเลข ขยายให้มากออกไปตามหัวเมืองที่มีท่าเรือไปมาค้าขายได้บ้างแล้ว แลทางบกสาย ที่ทำตลอดไปจนถึงเมืองลาวฝ่ายเหนือนั้นก็สำเร็จแล้ว..... ในท้องทะเลทางเดินเรือไปมา และท่าจอดเรือซึ่งเห็นเป็นที่ทวีการค้าขายได้ ก็ได้ทำแผนที่แลจัดการทำนุบำรุง ให้ดีเหมือนกับในเมืองไทย.....
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการที่ได้เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติมา
เท่ากับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ พ.ศ. 2429

.........
เมื่อถึงกำหนดการอันเป็นสำคัญดังนี้ ก็ควรจะเป็นที่ระลึกถึงพระเดชพระคุณ สมเด็จพระบรมชนกนาถ ..... ในระหว่าง 18 ปี ซึ่งเสด็จดำรงอยู่ในสิริราชสมบัติ ได้ทรงจัดการบ้านเมืองเปลี่ยนแปลงเป็นอันมาก ..... ได้ทรงเปิดการค้าขายบ้านเมืองให้เจริญแพร่หลายติดไปกับประเทศทั้งปวง ผูกพันทางพระราชไมตรีกับประเทศทั้งปวง..... การทั้งปวงซึ่งเป็นไปในรัชกาลของพระองค์นั้น ย่อมเป็นที่จะต้องกล่าวถึงโดยความเคารพ แลความสรรเสริญไม่มีที่สิ้นสุด พระองค์เป็นผู้มีพระเดชพระคุณอันยิ่งใหญ่ .....
.........

พระราชดำรัสตอบ
ในการพระราชทานรางวัลนักเรียน พ.ศ. 2429

.........
ก็ในหนังสือภาษาไทยทั้งปวง ซึ่งนับว่าเป็นหนังสือวิชาความรู้อันใดมีอยู่น้อย เพราะผู้ที่จะรู้หนังสือแต่งหนังสือมีน้อย ทั้งไม่ได้ไปมาคุ้นเคยกับประเทศอื่น ๆ ที่จะได้แลกเปลี่ยนถ่ายถอนตำราวิชาการลงเป็นภาษาของเรา เพราะฉะนั้นหนังสือซึ่งจะเป็นเครื่องเล่าเรียนวิชา ยังไม่มีแก่ผู้ที่จะเรียนแต่เฉพาะภาษาของเราเองเลย ..... เมื่อนักเรียนของเราได้มีความรู้ในวิชาหนังสือมากแล้วดังนี้ คงจะมีความรู้แลความอุตสาหะ ที่จะเขียนจะแต่งหนังสือ ที่เป็นประโยชน์มากขึ้นกว่าแต่ก่อน ทั้งผู้ที่ได้ไปเล่าเรียนวิชามาแต่ต่างประเทศ คงจะมีความอุตสาหะ ที่จะแปลวิชาการต่างๆ จากภาษาต่างประเทศลงเป็นภาษาไทย ให้เป็นการเกื้อกูลแก่การเล่าเรียนให้แพร่หลายขึ้นอีก
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการเฉลิมพระชนมพรรษา พ.ศ. 2429
.........

ถึงแม้ว่าการในเมืองทั้งหลายที่ใกล้เคียงกันนั้น มีเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงไปแล้วเป็นอันมากก็ดี การสัมพันธมิตรของเรากับเมืองต่างประเทศทั้งหลายนั้น..... ได้เป็นทางไมตรีและเป็นอัธยาศัยอันดีต่อมา
.........
เราเห็นเป็นการดีที่จะอุดหนุนให้คนธรรมดา คิดทำการให้เกิดประโยชน์ในทางอนุญาตให้ทำสัญญา ให้ทำทางรถไฟ และทำรถจ้างทางเล็ก แลให้เปิดเผยทำการบ่อแร่ ทั้งหลายซึ่งเป็นธรรมดาที่จะมุ่งหมายว่า จะขยายความเจริญของราษฎรของเราให้ใหญ่ยิ่งขึ้น บรรดาทางไปรษณีย์ แลทางโทรเลขของเรานั้น ก็ได้ขยายออกไปแล้วอีกมาก
ส่วนกองทัพซึ่งเป็นเป็นการจำเป็นต้องส่งขึ้นไปให้หัวเมืองทั้งหลาย ฝ่าย ตะวันออกเฉียงเหนือนั้น ก็ได้เพียงทำการสำเร็จตลอดบริบูรณ์แล้ว แลในหัวเมืองเหล่านี้ก็มีแต่จะหมดพวกโจรฮ่อเหล่าร้าย ..... ยังมีแต่ที่จะจัดการพลเรือนรักษาเมืองพวน เมืองหัวพันทั้งห้าทั้งหก แลเมืองสิบสองจุไทนั้นเป็นต้น
.........
ตำแหน่งราชการสำหรับรักษาการแผ่นดินนั้น ต้องเปลี่ยนแปลงไปเป็นอันมาก เพื่อประสงค์จะให้มีโยชน์แก่บ้านเมือง เราได้ทราบในเร็วๆ นี้ด้วยความสลดใจว่า มีเหตุเกิดโจรผู้ร้ายชุกชุมมากขึ้นในที่ใกล้ๆ แลภายในแขวงกรุง แต่เรามีความสำราญใจที่จะกล่าวได้ว่า ผู้ซึ่งทำผิดนั้นได้ตัวมาทำโทษตามยุติธรรมเป็นอันมากแล้ว.....
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการเฉลิมพระปรมาภิไชย
สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ พ.ศ. 2429

.........
ในการที่เราได้ประกอบให้คงตามธรรมเนียมโบราณ..... เรามีความปรารถนาว่าจะรักษาความสุขของบ้านเมืองเราให้มั่นคงมากขึ้น โดยดำเนินไปตามรอยที่มีอยู่ในโบราณราชประเพณีของเมืองนี้.....
เราเห็นความว่าในสมัยนี้เป็นเวลาที่เหมาะสมควรที่จะกลับไปตั้งธรรมเนียมเดิมในราชประเพณีให้คืนคงที่ ..... แลพระราชพิธีมหาพิชัยมงคลนี้ก็ย่อมเป็นที่ท่านทั้งหลายทั้งปวงนับถือ เหมือนว่าเป็นการอุดหนุนความมั่นคงของพระราชอาณาจักรนี้.....
..........

พระราชดำรัสพระราชทานพระบรมราโชวาทแก่นายทหารและพลทหาร
ซึ่งกราบถวายบังคบลาไปราชการ เมืองหลวงพระบาง พ.ศ. 2430

ธรรมดาผู้ซึ่งรับราชการเป็นทหาร เป็นพนักงานที่จะต้องต่อสู้ข้าศึกศัตรู ป้องกันไม่ให้มาทำอันตรายแก่ความสงบเรียบร้อยของบ้านเมืองเรา
เราขอให้ทหารทั้งปวงมีน้ำใจกล้าหาญ ที่จะสู้รบต่อข้าศึก แลอดทนต่อความลำบาก ซึ่งเป็นหน้าที่ของทหารจะต้องเป็นเช่นนั้นด้วยความมุ่งหมายที่จะต้องปราบข้าศึก ..... ในพระราชอาณาเขตฝ่ายทิศเหนือนั้น ให้คงที่ดังแต่ก่อนด้วยความจงรักภักดีต่อเจ้าของตัว แลรักใคร่บ้านเมืองกับพวกราษฎรทั้งปวงซึ่งเป็นพวกเดียวกัน
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาทในการเฉลิมพระชนม์พรรษา พ.ศ. 2430
.........

ความชั่วร้ายซึ่งหลีกเลี่ยงไม่ได้ในโรคภัยแลความลำบากของนรชนนั้น เราหวังใจว่าจะลดน้อยลง ในการที่ได้ตั้งโรงพยาบาลคนไข้ อันเป็นสรรพสาธารณสำหรับคนทั้งปวง.....
อนึ่งเกิดความวุ่นวายอันสำคัญขึ้นในเมืองลาวฝ่ายตะวันออกเฉียงเหนือ ด้วยเมืองไกลคบคิดกับพวกโจรฮ่ออันทุจริต ซึ่งแตกฉานเข้ามาอาศัยอยู่ในเมืองเหล่านั้น เมื่อครั้งเกิดความวุ่นวายรบพุ่งกันในเมืองตังเกี๋ย ได้ยกพวกเข้ามาในเมืองหลวงพระบาง ..... จึงเป็นการสำแดงความจำเป็นที่จะต้องจัดการป้องกันบรรดาประเทศราชของเราให้แข็งแรงขึ้น.....
กรมทหารของเรานี้ได้จัดรวบรวมการขึ้นใหม่ แต่มิได้ผิดเพี้ยนจากมูลวิธี แลธรรมเนียมซึ่งได้ตั้งมาช้านานแล้ว.....
การในกรมไปรษณีย์ ก็ได้มีความดัดแปลงอันมีประโยชน์หลายอย่าง ได้จัดไปแล้ว แลสายโทรเลขของเราก็ได้ขยายทาง ซึ่งใช้บอกข่าวไปมาให้แผ่ไพศาลออกไปอีก ด้วยเราประสงค์เพื่อที่จะจัดเขตแดนในอาณาจักรของเรา ฝ่ายตะวันตกเฉียงเหนือที่ต่อกับเขตแดนพม่า ซึ่งยังมิได้มีการแน่ชัดคงอยู่จนบัดนี้ ให้เป็นเขตบันทัดตกลงแน่ชัดนั้น.....
.........
ทางสัมพันธมิตรของเรากับนานาประเทศ ก็เป็นไปโดยทางพระราชไมตรีเจริญถาวรอันยิ่ง ในเวลาที่มีการเฉลิมราชสมบัติในกรุงลอนดอน ..... สมเด็จพระนางเจ้าราชินีกรุงอังกฤษ แล ราชาธิราชินีฝ่ายอินเดีย เราได้แต่งให้น้องที่รักของเรา กรมหลวงเทววงศ์วโรปการ ผู้เป็นเสนาบดีว่าการต่างประเทศ เป็นทูตพิเศษไปยังสำนักเซนเยมซ์ นำพระราชสาส์นอวยพรชัยมงคลแลเจริญทางพระราชไมตรีไปยังกรุงอังกฤษ แลได้มีโอกาสไปเยี่ยมเยียนราชธานีอันใหญ่ในประเทศยุโรป อเมริกา แลอาเซียนั้นด้วย..... ทางสัมพันธมิตรของเราด้วยประเทศหนึ่งซึ่งสำคัญในยุโรปนั้น เรารู้สึกแน่ว่าจะสนิทมากขึ้น โดยการที่จะได้ตั้งทูตานุทูตประจำอยู่ในกรุงเบอลินในปีนี้
.........

พระราชดำรัสตอบ
พระบรมวงศานุวงศ์ ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ
แลข้าทูลละอองธุลีพระบาท ในการเฉลิมพระชนมพรรษา พ.ศ. 2431
.........
ในปีที่ล่วงมานี้เราต้องมีความโศกเศร้า เพราะพระเจ้ากรุงเยอรมันนี ที่เป็นเมืองสำคัญอันหนึ่งในยุโรปนั้น เสด็จล่วงลับไปถึงสองครั้งติดต่อกัน ..... ทางพระราชไมตรีของเรา ซึ่งได้มีกับพระเจ้าแผ่นดินญี่ปุ่น แล้วว่างเว้นมาเวลาหนึ่งนั้น บัดนี้ก็เป็นอันต่อติดสนิทสนมกันขึ้นโดยผาสุกแล้ว
กองทัพที่ให้ขึ้นไปจัดการปราบปรามพวกโจรฮ่อนั้น ก็ได้ทำการแล้วโดยสะดวกดี ไม่มีศัตรูที่จะต่อสู้ต้านทางกองทัพของเราได้ .....
การไร่นาในปีนี้มีคำเลื่องลือวิตก ด้วยฝนน้อยในฤดู แต่เราไม่เห็นเหตุที่จะต้องกลัวว่าจะเป็น ปีข้าวยากหมากแพงได้เลย .....
การต่างๆ ก็ได้เริ่มลงมือทำแล้ว ในการทำนุบำรุงหนทาง ทางบก ทางน้ำ ให้ดีขึ้นอีกสำหรับที่จะเกื้อกูลทางค้าขายให้สะดวก แลจะได้ไปมาถึงกันง่าย กับทั้งสำหรับจะได้จักการรักษาการภายในบ้านเมืองได้ดีขึ้นด้วย .....
ตามความที่เราได้พบพูดจากับเจ้าเมืองทั้งหลาย ในหัวเมืองชั้นในก็ดี หัวเมืองประเทศราชลาวก็ดี มลายูก็ดี กับทั้งตามการที่เราได้ไปแลเห็นเองในเมืองขึ้นของเราก็ดี เรามีความอิ่มใจที่ได้เห็นว่า มีความเจริญจริงมากแล้วในการที่เกื้อกูลความสุขเป็นแก่นสาร ..... แลความพอใจของประชาชนในความปกครองของเราเหล่านี้ เป็นสิ่งสำคัญที่จะให้กรุงสยามมั่นคงถาวรสืบไป
..........

.........